Simon van der Aa

Introductie

Geboren in hetzelfde gezin, opgegroeid in dezelfde buurt en omringd door dezelfde mensen. Astrid en Willem Holleeder waren ooit hecht als broer en zus, maar bevinden zich nu aan verschillende kanten van het recht. Met Willem Holleeder als verdachte en Astrid als getuige. Dezelfde opvoeding en omgeving Astrid ging echter de advocatuur in, terwijl Willem Holleeder een van de meest beruchte criminelen werd die Nederland ooit heeft gekend. Hoe is het mogelijk dat ze zulke verschillende levenspaden volgden terwijl ze een vergelijkbaar vertrekpunt hadden? 

Dit artikel onderzoekt de complexe interactie van omgevingsinvloeden en persoonlijkheidskenmerken. Hoe en of kunnen persoonlijkheidskenmerken de differentiële associatietheorie beïnvloeden?

Willem Holleeder

Willem Holleeder dankt zijn bekendheid voor een groot deel aan de Heinekenontvoering. In 1983 ontvoerde hij, samen met zijn zwager Cor van Hout en twee anderen, Alfred Heineken en zijn chauffeur, waarbij hij 35 miljoen gulden losgeld ontving. Uiteindelijk werden ze allemaal gepakt en veroordeeld. Daarnaast stond Holleeder terecht voor het uitlokken van 5 moorden, waaronder de moord op zijn zwager Cor van Hout.[1]

Willem Holleeder groeide op in de Jordaan in Amsterdam. In zijn  omgeving maakte het niet uit op welke manier je geld verdiende “Als we het niet kunnen kopen, gaan we het ergens halen”, aldus Astrid Holleeder.[2]

Daarnaast groeide hij op in een onstabiele thuissituatie. Zijn vader was gewelddadig en had een ernstig alcoholprobleem, wat leidde tot constante spanningen binnen het gezin. Financiële problemen versterkten deze instabiliteit, waardoor de jeugd van Holleeder werd gekenmerkt door onzekerheid en overlevingsdrang.

De differentiële associatietheorie 

De differentiële associatietheorie van Edwin Sutherland stelt dat crimineel gedrag niet aangeboren is, maar wordt aangeleerd door interactie met de sociale omgeving. Volgens deze theorie nemen mensen waarden, normen, houdingen en technieken over van de mensen met wie ze veel contact hebben. Dit proces van leren gebeurt voornamelijk binnen het microsysteem, zoals familie, vrienden en de bredere gemeenschap waarin iemand opgroeit. Crimineel gedrag ontstaat wanneer iemand in zijn omgeving vaker wordt blootgesteld aan positieve definities van criminaliteit dan aan negatieve definities. Dit betekent dat iemand niet alleen leert hoe een misdrijf gepleegd moet worden, maar ook waarom het in bepaalde kringen wordt gerechtvaardigd.[3]

Deze theorie is goed toepasbaar op Willem Holleeder, die opgroeide in een omgeving waarin crimineel gedrag als normaal werd beschouwd. Zijn jeugd in de Amsterdamse Jordaan werd gekenmerkt door armoede en huiselijk geweld, wat een onstabiele basis vormde. Binnen deze omgeving waren alternatieve manieren om geld te verdienen, zoals illegale handel en afpersing, niet ongewoon.[4] Holleeder kwam al vroeg in aanraking met personen die criminele activiteiten als een acceptabele of zelfs noodzakelijke manier zagen om vooruit te komen in het leven. Volgens Sutherlands theorie zou hij niet alleen de technieken van crimineel gedrag hebben geleerd, maar ook de motieven en redenen die dit gedrag rechtvaardigen. Zijn sociale omgeving bood hem weinig legitieme kansen om op een conventionele manier succes te behalen, waardoor de stap naar de criminaliteit waarschijnlijk meer voor de hand lag. Dit kan verklaren waarom hij uiteindelijk betrokken raakte bij de ontvoering van Freddy Heineken en later uitgroeide tot een berucht crimineel. Holleeder zelf heeft zijn criminele pad toegeschreven aan zijn moeilijke jeugd en de armoede waarin hij opgroeide.[5] Dit sluit naadloos aan bij de differentiële associatietheorie, die stelt dat criminaliteit wordt aangeleerd via interactie met anderen binnen iemands directe sociale omgeving. In Holleeder’s geval zou de voortdurende blootstelling aan criminaliteit en de bijbehorende rechtvaardigingen ervoor kunnen hebben gezorgd dat hij deze normen internaliserende, waardoor de stap naar een criminele carrière voor hem minder groot was dan voor iemand die in een omgeving met sterkere conventionele normen en waarden opgroeit. 

Hoewel de theorie van Sutherland goed aansluit bij de carrière van Willem, kan niet hetzelfde gezegd worden over de loopbaan van zijn zus Astrid. Hoewel ze opgroeide in dezelfde omgeving als Willem, hield Astrid zich juist niet bezig met criminele activiteiten.
 

Eigenschappentheorie 

Niet alleen omgevingsfactoren, maar ook persoonlijkheidskenmerken hebben een grote invloed op de verandering van iemand die zich bezighoudt met crimineel gedrag. Zou dit kunnen verklaren waarom de differentiële associatietheorie wel van toepassing is op Willem Holleeder en niet op Astrid Holleeder?

De Big-Five theorie, ontwikkeld door E. Tupes en R. Christal, is een theorie die de persoonlijkheid van een persoon beschrijft door  onderscheid te maken in vijf soorten van persoonlijkheidstrekken bij een persoon. Deze vijf persoonlijkheidstrekken zijn: extraversie, vriendelijkheid, emotionele instabiliteit, ordelijkheid en openheid. De theorie stelt ons in staat om kruisingen te ontdekken tussen persoonlijkheidskenmerken en crimineel gedrag. Mensen die hoger scoren op emotionele instabiliteit en lager op vriendelijkheid en ordelijkheid vertonen doorgaans volgens de Big-Five theorie meer criminele neigingen zoals antisociaal gedrag of agressie.[6]

Het PEN-model, ontwikkeld door Eysenckm, volgt op het Big-Five model en benadrukt dat psychoticisme, extraversie en emotionele instabiliteit een essentieel verband hebben met crimineel gedrag. Het model verbindt persoonlijkheidskenmerken expliciet aan criminaliteit.[7] Mensen die, bijvoorbeeld, hoog scoren op de bovengenoemde eigenschappen vertonen volgens het PEN-model vaker crimineel gedrag.

Terwijl hoge scores op emotionele instabiliteit ernstig crimineel gedrag kunnen voorspellen en verklaren, kunnen hoge scores op de eigenschap psychoticisme gewelddadig gedrag voorspellen en verklaren.[8] Individuele persoonlijkheidskenmerken voorspellen crimineel gedrag, ongeacht geslacht en leeftijd.[9] 

De eigenschappen van Willem Holleeders sluiten aan bij het PEN-model. Zijn optredens in interviews en tv-programma's en de manier waarop hij met iedereen een gesprek voert, tonen zijn extraversie. Dat hij over de dood praat alsof het de normaalste zaak van de wereld is, kan blijk geven van een gebrek aan empathie.[10] De ontvoering van Heineken toonde veel wreedheid en de manier waarop hij zijn zussen altijd aanvalt in interviews getuigt van vijandigheid. Zijn vijandigheid is ook te zien in de manier waarop hij zijn familie behandelde voordat het proces begon. Iemand die hem tegensprak of weigerde iets te doen, werd meteen als de vijand gezien.[11] Gebrek aan empathie, wreedheid en vijandigheid kunnen wijzen op een sterke aanwezigheid van psychotisme.[12] Deze persoonlijkheidskenmerken in combinatie met de omgeving waarin hij is opgegroeid, kunnen een dubbel risico vormen om in de  criminaliteit te belanden. 

In tegenstelling tot haar broer toont Astrid Holleeder geen tekenen van psychoticisme, maar juist veel empathie. Om mensen te beschermen besloot Astrid te getuigen tegen haar broer. Ondanks de rechtszaak houdt ze nog steeds rekening met zijn gevoelens en toont ze een grote hoeveelheid empathie. Ze heeft het gevoel dat ze haar broer heeft verraden en daar voelt ze zich schuldig over.[13] Empathie kan een indicatie zijn van vriendelijkheid. Haar openheid komt tot uiting in het schrijven en uitgeven van twee persoonlijke boeken. Haar ordelijkheid blijkt uit het feit dat ze haar rechtenstudie heeft afgerond en een juridische carrière heeft gemaakt, ondanks de moeilijkheden die de naam Holleeder met zich meebracht. Deze eigenschappen zouden kunnen verklaren waarom ze geen crimineel gedrag vertoonde en haar weerstand tegen haar negatieve omgeving.

Conclusie 

Hoewel de differentiële associatietheorie wel van toepassing was op Willem Holleeder, was dat niet het geval voor zijn zus. Dit kan worden verklaard door een kritische blik te werpen op de persoonlijkheidskenmerken van beiden. Willem Holleeder scoorde hoog op persoonlijkheidskenmerken die met criminaliteit te maken hadden, waarnaast hij ook nog opgroeide in een ongelukkige omgeving. Je zou kunnen concluderen dat hij hierdoor een vergroot risico had op het vertonen van crimineel gedrag. Bij Astrid fungeerde haar persoonlijkheid juist als een buffer tegen haar omgeving, waardoor ze weerbaarder was dan haar broer tegen het vertonen van crimineel gedrag. Kortom, persoonlijkheidskenmerken kunnen zowel een dubbel risico of een buffer vormen tegen een ongelukkige omgeving.

Eindnoten

[1] Gerechtshof Amsterdam, ECLI:NL:GHAMS:2022:1842

[2] Trouw, Arjan Visser, 30 december 2017

[3] Sutherland, E. H., Cressey, D. R., & Luckenbill, D. F. (1992). Principles of criminology. Philadelphia: Lippincott.

[4] RTL-nieuws, 22 februari 2018, “Holleeder ging om armoede de misdaad in: “ik liep met gaten in mijn schoenen””

[5] RTL-nieuws, 22 februari 2018, “Holleeder ging om armoede de misdaad in: “ik liep met gaten in mijn schoenen””

[6] Brown W.  Personality, and Crime. The Encyclopaedia of Crime and Punishment. 1st ed. John Wiley & Sons, Inc.; Hoboken, NJ, USA: 2016.  [Google Scholar]

[7] Eysenck HJ, Gudjonsson GH. The Causes and Cures of Criminality. New York: Plenum; 1989.

[8] Bo S., Pedersen L., Christensen K.B., Rasmussen K. Psychopathy in a forensic sample—The factor structure of the PCL: SV in a Danish forensic sample. Scand. J. Psychol. 2019;60:447–455. doi: 10.1111/sjop.12566. [PubMed] [CrossRef] [Google Scholar]

[9]Jones D.N., Hare R.D. The mismeasure of psychopathy: A commentary on Boddy’s PM-MRV. J. Bus. Ethics. 2016;138:579–588. doi: 10.1007/s10551-015-2584-6. [CrossRef] [Google Scholar]

[10] Trouw, Arjan Visser, 30 december 2017

[11] Trouw, Han Koch, 3 december 2018, 15:30

[12] Eysenck HJ. The biological basis of personality. Springfield, IL: CC Thomas; 1967.

[13] Trouw, Arjan Visser, 30 december 2017