Simon van der Aa

In het comfort van je eigen huis een straf uitzitten klinkt misschien op het eerste gehoor zo slecht nog niet. De vraag of rechters de elektronische monitoring als hoofdstraf mogen opleggen komt steeds vaker aan de orde. Momenteel worden enkelbanden ingezet bij verdachten die hun rechtszaak in vrijheid mogen afwachten, veroordeelden ten uitvoer van de laatste delen van hun gevangenisstraf en veroordeelden die met verlof mogen.[1] Met deze elektronische band wordt de locatie van de drager inzichtelijk gemaakt en kan de reclassering deze persoon controleren.[2] In de politiek weerklinkt steeds vaker het geluid dat de enkelband als hoofdstraf kan dienen. Ook in de stemwijzer die stemgerechtigden voor de verkiezingen van 29 oktober massaal invulden, kwam deze vraag al aan bod. De Raad voor de rechtspraak ziet hier mogelijkheden in, zo blijkt uit een advies over het initiatiefwetsvoorstel ‘Slimmer straffen’ van D66 en CDA.[3] Niet te vergeten kampen wij in Nederland ook met een aantal problemen waar een enkelband als straf een uitkomst kan bieden. De gevangeniscellen zijn voor 99.5% bezet en gedetineerden met een korte straf worden door dit cellentekort eerder vrijgelaten.[4] Daarnaast brengen korte celstraffen detentieschade met zich mee. Mensen worden voor een korte periode ontwricht uit hun leven, raken hun baan mogelijk kwijt of verliezen sociale contacten.[5]

De enkelband als hoofdstraf kan echter niet besproken worden zonder aan een belangrijk strafdoel voorbij te gaan: de vergelding. Want staat de impact van een enkelband wel in verhouding met de rechtsinbreuk van een strafbaar feit? Wat merken veroordeelden nou echt van een enkelband als straf? In dit artikel wordt ingegaan op de psychologische effecten van deze maatregel.

Hoe werkt elektronische monitoring?

In 2024 liepen er 3.500 Nederlanders rond met een enkelband. Naast dat hun locatie in de gaten wordt gehouden, ze de fysieke ongemakken van het dragen van de enkelband ervaren en deze drie uur per dag moeten opladen, moeten ze zich vaak aan bepaalde voorwaarden houden. De voorwaarden kunnen inhouden dat je niet in bepaalde buurten mag komen, of juist op bepaalde tijdstippen thuis moet zijn. Als deze afspraak niet wordt nagekomen krijgt men in eerste instantie een sms van de meldkamer en daarna een belletje van de reclassering. Afhankelijk van het gedrag van de drager en de ernst van de nagelaten afspraak wordt hier ook een sanctie aan verbonden, bijvoorbeeld een terugkeer naar de gevangenis of strengere voorwaarden.[6] Hoewel een enkelband er niet zomaar af kan worden gehaald door een drager, moet deze in noodsituaties wel af kunnen. Het gebeurt dan ook weleens dat een enkelband gesaboteerd wordt, in 2024 waren er 70 sabotages gepleegd op 3.500 dragers.[7] Ook hiervoor geldt dat de reclassering in deze situaties ingrijpt en hier sancties aan verbonden kunnen worden.

Daarnaast kan het mogelijk zijn dat er geen voorwaarden zijn verbonden aan het dragen van de enkelband en deze enkel strekt tot registratie. Ook kunnen slachtoffers een device dragen die een melding geeft als een verdachte en een slachtoffer te dicht bij elkaar in de buurt komen. In dit artikel ga ik uit van het dragen van een enkelband met voorwaarden, gezien het (mogelijk) bestraffende karakter daarvan.

Psychologische effecten van de enkelband

Rond de eeuwwisseling is er in Nederland onderzoek gedaan naar de effecten van het dragen van de enkelband. In 1995 werd er, ook weer met een capaciteitsprobleem in de gevangenissen als achtergrond, een experiment gestart naar de elektronische monitoring. Dit onderzoek wees uit dat hoewel dragers de enkelband als positiever ervaren dan een gevangenisstraf, deze wel als leedtoevoegend werd ervaren. Zo hadden dragers last van psychische druk door het toezicht. De illusie van vrijheid en de grote mate van controle die daarachter schuil hield, waren daarin de drijvende kracht.[8] Een later onderzoek uit 2005 wees uit dat dragers vooral de strikte tijdsregistratie beklemmend vinden en ook in vrije uren veel druk ervaren om de dag zo te plannen dat men zich aan de voorwaarden houdt.[9]

De afgelopen jaren zijn er ook in andere Europese landen onderzoeken uitgevoerd naar het gebruik van elektronische monitoring. Alleen in Zweden en België zijn bevindingen gedaan van de persoonlijke ervaringen van de dragers zelf. In Zweden wordt elektronische monitoring wat betreft de inbreuk op de vrijheid van beweging, minstens zo ingrijpend ervaren als een gevangenisstraf. Vaak worden de voorwaarden waaronder een enkelband wordt gedragen wel goed volbracht. Desondanks hebben dragers moeite met het onderhouden van normaal contact met vrienden en met het inrichten van vrijetijdsbesteding.[10] In België wordt vooral het maatwerk van de elektronische monitoring gewaardeerd. De voorwaarden zijn goed op individuen aan te passen. In vergelijking met een gevangenis ervaren dragers dat de enkelband betere re-integratie mogelijkheden biedt. Het onderhouden van familie- en vriendenbanden, het behouden van een baan of studie en het buiten bereik blijven van criminele vrienden zijn hier enkele voorbeelden van. Daarentegen ervaart men ook psychologische stress door druk op het sociale leven, stigmatisering en angst. Er moet constant verantwoording worden afgelegd als het naleven van de voorwaarden praktisch niet lukt, wat de spanning opvoert. Ook de vrije uren worden besteed aan deze zaken. Daarnaast voelen dragers zich beperkt in hun sociale leven en willen ze liever niet vertellen over het toezicht waar ze onder staan. Enerzijds wordt een gevoel van vrijheid ervaren, omdat ze geen gevangenisstraf hebben gekregen. Anderzijds kunnen dragers zich juist bekeken voelen en kunnen de voorwaarden in een wereld die voor de rest vrij is, verleidingen tot het niet naleven van deze voorwaarden oproepen.[11]

Daarnaast lijkt het dragen van een enkelband ook een dubbele, en dus onduidelijke, boodschap te geven. Het dragen van een enkelband vraagt een zekere verantwoordelijkheid van de drager. De drager mag weer naar huis en het lijkt daardoor alsof de instanties je vertrouwen. Daarentegen wordt de drager wel onderworpen aan hevig toezicht. Eén (soms ook onbewuste) stap in de verkeerde wijk of één keer je avondklok net missen door de file en de monitoring heeft het direct door. Ondanks dat dit logisch is, het gaat immers wel om een straf, kunnen deze verwarrende signalen ook weer een psychologisch effect met zich meebrengen. Men weet niet welke rol hij of zij zich aan moet meten.[12]  Ook wordt de drager constant blootgesteld aan een wereld die wél verdergaat. Je ziet de wereld, maar kan er niet volledig in meedraaien. Kortom, een enkelbanddrager weet wat hij of zij mist. 

Tenslotte onderscheidt de enkelband als straf zich van de gevangenisstraf en taakstraf door plaats te vinden in de privésfeer van de drager. Waar men na een gevangenisstraf de gevangenis kan verlaten en zijn of haar leven weer zal moeten oppikken, zal met het afronden van de enkelband als straf de leefsituatie van een drager niet drastisch veranderen. Het is in mijn ogen dan ook een belangrijke vervolgvraag om te onderzoeken wat de effecten zijn van elektronische detentie ná het uitzitten van de straf.

Conclusie

De enkelband lijkt op het eerste gezicht wellicht een gemakkelijk overbrugbare straf, maar onderzoek toont aan dat dragers dit ervaren als meer dan ‘thuis de tijd uitzitten’. Het inzetten van de enkelband als hoofdstraf lijkt, ook met het oog op vergelding, dus zo gek nog niet. De naleving van regels wordt strikt gehandhaafd en maakt een inbreuk op de privésfeer van dragers. Wellicht ook wel na het volbrengen van de straf? De enkelband biedt de mogelijkheid om de deur naar sociale contacten open te houden. De strenge voorwaarden zijn niet alleen een inbreuk, maar faciliteren ook zoveel mogelijk het behoud van een ‘normaal’ leven. Contact met vrienden en familie blijft mogelijk, een baan of studie kan worden voortgezet. Desondanks gaat het leven door waar de voorwaarden beperkingen opleggen.  De enkelband zal waarschijnlijk nooit het beruchte imago van de gevangenisstraf krijgen. Toch lijkt deze impactvolle manier van toezicht houden, wel écht een heus blok aan het been te zijn.

Bibliografie

[1]‘Elektronische Monitoring’, dji.nl (geraadpleegd op 22 november 2025).

[2]‘Hoe werkt een elektronische enkelband?’, rijksoverheid.nl (geraadpleegd op 22 november 2025).

[3]‘Rechtspraak juist enkelband als nieuwe hoofdstraf toe’, rechtspraak.nl (geraadpleegd op 22 november 2025).

[4]‘Nog steeds te hoge druk op capaciteit: staatssecretaris Coenradie zet extra maatregelen in’, dji.nl    ..(geraadpleegd op 22 november 2025); voor de goede orde: het invoeren van de enkelband als hoofdstraf is niet ..per direct uitvoerbaar. De infrastructuur van de meldkamer en de reclassering zouden hier ook op aangepast ..moeten worden. Een verandering gaat niet over één nacht ijs. et

[5] Meijer 2022 Sancties (2022/72), p. 273.

[6]‘Thuis met een enkelband of ouderwets achter tralies?’, nemokennislink.nl (geraadpleegd op 23 november ..2025); ‘Is de enkelband een lachertje of een hel? “Liever terug de gevangenis in”’, Het Misdaadbureau.

[7]‘Cijfers en feiten’, Reclassering.nl (geraadpleegd op 23 november 2025).

[8] Voorwinden 2023, p. 11 en 29 ;Spaans & Verwers 1997, p. 48.

[9] Post, Tielemans & Woldringh 2005, p. 68-70.

[10] Elektronische detentie als alternatief voor gevangenisstraf 2013, WODC, p. 41.

[11] Elektronische detentie als alternatief voor gevangenisstraf 2013, WODC, p. 57.

[12] Band met behandeling 2008, WODC, p. 89.