Simon van der Aa

Spijt is een complexe emotie die bij iemand die een moord heeft gepleegd een bijzondere betekenis krijgt. Soms komt spijt naar voren als een intens schuldgevoel dat iemand volledig kan overweldigen. In andere gevallen lijkt het meer op een bewuste strategie, zoals een situatie waarin een verdachte spijt uit om begrip te wekken of om een mildere straf te verkrijgen. Voor de dader zelf raakt spijt vaak aan het eigen zelfbeeld. Het betekent opnieuw betekenis geven aan wat er is gebeurd en nadenken over de relatie tot het slachtoffer en de nabestaanden.

Ook binnen de rechtszaal speelt spijt een rol. Rechters proberen te onderscheiden of berouw oprecht is of vooral strategisch. Dat verschil kan gevolgen hebben voor de strafmaat en voor de manier waarop iemand begeleid wordt, bijvoorbeeld bij TBS. Het onderzoeken van spijt in moordzaken laat zien hoe persoonlijke emoties, moreel besef en juridische afwegingen met elkaar verweven zijn. Spijt is dus niet alleen een emotie van de dader, maar ook een factor die betekenis krijgt in maatschappelijke en juridische context.

Welke rol speelt spijt of berouw van verdachten bij de straftoemeting in moordzaken?

Spijt versus berouw

In de literatuur maken deskundigen onderscheid tussen berouw en spijt. Berouw betekent dat iemand beseft iets moreel verkeerds te hebben gedaan en het verlangen heeft om in de toekomst op een andere, betere manier te handelen. Spijt kan beperkter zijn. Het gaat om het betreuren van bepaalde gevolgen van je handelen, zonder per se diepgaand moreel inzicht. Denk aan het missen van je trein, waardoor je een halfuur later thuis bent, omdat je te langzaam hebt gefietst.

Een verdachte kan zeggen dat hij het erg vindt wat er is gebeurd, zonder echt in te zien dat de daad moreel verwerpelijk was. Berouw gaat daarom dieper dan spijt. Spijt is het gevoel dat men anders had willen handelen, terwijl berouw een moreel besef en erkenning van schuld inhoudt. Het ontbreken van berouw, moreel besef dus, wordt in de psychiatrie zelfs gezien als een risicofactor, bijvoorbeeld bij antisociale persoonlijkheidsstoornis.[1]

Psychopaten en mensen met veel antisociale trekken ervaren vaak geen spijt of schuldgevoel. Zij rechtvaardigen hun daden en leggen de schuld bij het slachtoffer.[2]

In praktijk zien we het contrast terug. Een onderzoek onder daders van partnerdoding toonde aan dat zij achteraf vaak geen spijt of empathie tonen.[3] Zulke daders bleken in dat onderzoek vaker narcistische of antisociale trekken te hebben. Tegelijkertijd zijn er ook gewone daders met berouw, zoals de tiener die heel veel spijt had van het doden van een klasgenoot, omdat hij nooit een vuurwapen had mogen kopen.[4] In de ene moordzaak toont de verdachte openlijk schuldgevoel en in een andere blijft een spijtbetuiging uit.

Spijt in de rechtszaal

Hoe komt spijt tot uiting in juridische procedures? In sommige vonnissen merkt de rechter het berouw van de verdachte expliciet op. Zo werd een jeugdige verdachte van doodslag vrijgesproken van moord. Hij belde zelf de politie en bekende direct wat er was gebeurd.[5] In dat vonnis benadrukte de rechtbank dat de verdachte vanaf het begin volledige verantwoordelijkheid heeft genomen voor zijn handelen en dat hij zelf de politie heeft gebeld en gemeld wat hij had gedaan.[6] Zo’n opmerking suggereert dat de dader daadwerkelijk spijt of berouw toonde en dat kan positief meewegen bij de strafoplegging.

Anderzijds zijn er zaken waar de rechter juist constateert dat de dader geen spijt liet zien. In een recente zaak bijvoorbeeld stuurde een verdachte na een steekpartij een voice­bericht naar zijn broer waarin geen woord van berouw klonk. De rechtbank noteerde bij het bewijs: “Hoewel dit spraakbericht geen blijk geeft van enige spijt over wat verdachte het slachtoffer kort daarvoor heeft aangedaan, levert het geen bewijs op dat verdachte het slachtoffer met voorbedachten rade heeft neergestoken.” [7]. Hier was spijt dus helemaal afwezig, en de rechter liet ook blijken dat zo’n gebrek aan spijt een zelfstandige betekenis krijgt, los van de delictsomschrijving. Het zegt niets over schuldvraag of intentie. Spijt maakt dus geen deel uit van de delictsomschrijving en is dus niet bepalend voor de schuldvraag.

Opmerkelijk is ook de rol van spijt bij bekende zaken. Zo benadrukte de advocaat van de verdachte in de moord op misdaadverslaggever Peter R. de Vries dat zijn cliënt diep berouw had, maar de rechtbank vond dat geen reden om hem een veel lagere straf te geven.[8] In andere zaken, zoals de Amsterdamse studente die haar oma vermoordde, speelde spijt juist wel een rol: de rechtbank verlaagde daar de straf met twee jaar omdat de 22-jarige verdachte openlijk berouw toonde. De officier van justitie en de rechter gaven aan dat ze zagen dat de verdachte erg leed onder haar daad en meerdere malen spijt had betuigd.[9]

Invloed op strafoplegging

Formeel is spijt dus geen criterium in het Wetboek van Strafrecht voor het bepalen van de strafmaat, maar in de praktijk kunnen rechters en advocaten het wel meewegen. Het wetboek noemt andere factoren, zoals de ernst van het delict en de omstandigheden waaronder het is gepleegd. Toch kan spijt in de praktijk een rol spelen. Strafrechtdeskundige Henny Sackers legt uit dat een spijtbetuiging doorgaans weinig invloed heeft op de strafmaat, zeker niet bij levensdelicten. Wel kan een opvallend gebrek aan spijt in het nadeel van de verdachte werken, omdat rechters dit soms zien als een teken van gebrek aan empatie.[10] Bij moordzaken zien rechters spijt dus meestal niet als reden voor strafvermindering, maar een opvallend gebrek aan spijt kan een signaal zijn dat de dader geen empathie heeft getoond, iets dat in de rechtspraak soms toch wordt benoemd.

Onderzoek toont echter aan dat berouw in andere gevallen wel effect kan hebben op de strafmaat, mits het oprecht is. Rechtspsycholoog Peter van Koppen zegt dat uit studies blijkt dat verdachten die berouw tonen vaak iets lagere straffen krijgen dan wie dat niet doet. Tegelijk waarschuwt hij dat neppe spijt juist averechts werkt. Voorbeelden in de rechtspraak laten dit zien. In de zaak van Berfin Ç. (die haar oma had vermoord) kreeg zij bijvoorbeeld twee jaar minder gevangenisstraf dan geëist, mede omdat ze oprecht spijt betuigde tijdens de zitting. In andere zaken benadrukken verdedigers vaak de spijt van de dader, omdat dit het slachtoffer of de nabestaanden kan ondersteunen bij hun verwerking.

Desondanks benadrukken deskundigen dat spijt geen garantie is voor strafverlaging. Spijt hebben betekent niet automatisch dat iemand een lagere straf krijgt. Rechters zijn vrij om al die factoren mee te wegen, zoals persoonlijke omstandigheden, geestelijke gesteldheid, de ernst van het feit en zij kunnen dus indirect wel meewegen hoe de verdachte zich uitlaat. Advocaat Juriaan de Vries legt uit dat hij zijn cliënten adviseert hun spijt te uiten, omdat een late spijtbetuiging doorgaans weinig waarde heeft tijdens de zitting[11]

Conclusie

Spijt hebben van een moord is dus niet eenvoudig. Psychologisch gezien hebben sommige daders nauwelijks een geweten en tonen zij weinig of geen spijt. Andere daders beseffen achteraf wel hoeveel kwaad zij hebben aangericht en kunnen daardoor zelf veel verdriet ervaren. De rechtspraak erkent dit verschil, maar kent geen vaste regels over spijt. Uit jurisprudentie blijkt dat rechters berouw beschouwen als een feitelijk gegeven en dat zij het vermelden wanneer het tonen van berouw ontbreekt.

Wat de spijt voor de veroordeling betekent, blijft vooral een zaak van de rechter. In strafzaken wegen rechters het ontbreken of tonen van spijt mee als een van de vele persoonlijke omstandigheden. In de praktijk blijkt dat verdachten die oprecht of overtuigend berouw tonen, soms een wat mildere straf opgelegd krijgen.

De rechter is niet verplicht een mildere straf op te leggen enkel omdat een verdachte zijn schuld erkent. Spijt kan wel een factor zijn, maar vormt geen doorslaggevend middel. Uiteindelijk draait het om de vraag of de dader daadwerkelijk verantwoordelijkheid neemt voor zijn handelen en beseft wat hij heeft gedaan. Dat gaat verder dan spijt. Spijt kan een emotionele reactie zijn, terwijl verantwoordelijkheid ook inhoudt dat iemand de consequenties van zijn handelen accepteert en erkent dat hij anderen schade heeft toegedaan. Het onderscheid tussen spijt en verantwoordelijkheid laat zien dat spijt pas betekenis krijgt wanneer het oprecht en gedragen wordt door werkelijk inzicht. Zoals Van Koppen het stelt: spijt is pas echt waardevol “als het echt klopt.”

Bibliografie

[1] Zie Y. Buruma, “Spijtbetuigingen”, NJB Blog, 8 februari 2022.

[2] D. Groos, “Psychopaat. Wat is kenmerkend voor een psychopaat?”, De Psycholoog, 6 februari 2017.

[3] L. Bolwerk, “Preventieve Beleidsmaatregelen tegen Partnerdoding”, Movisie, masterthesis Vrije Universiteit Amsterdam, 28 juni 2024.

[4] Spijt na een misdrijf: in hoeverre weegt berouw mee in de hoogte van de straf?”, NH Nieuws, 21 november 2023.

[5] Rechtbank Zeeland-West-Brabant, ECLI:NL:RBZWB:2025:873, 18 februari 2025.

[6] Rechtbank Zeeland-West-Brabant, ECLI:NL:RBZWB:2025:873, 18 februari 2025.

[7] Zie Rechtbank Oost-Brabant, ECLI:NL:RBOBR:2025:5875, 23 september 2025.

[8] Spijt na een misdrijf: in hoeverre weegt berouw mee in de hoogte van de straf?”, NH Nieuws, 21 november 2023.

[9] Spijt na een misdrijf: in hoeverre weegt berouw mee in de hoogte van de straf?”, NH Nieuws, 21 november 2023.

[10] Leidt spijtbetuiging Bekir E. tot lagere straf? Rechter neemt geen genoegen met krokodillentranen”, RTL Nieuws, 16 januari 2019 (aangepast 10 oktober 2024).

[11] Spijt na een misdrijf: in hoeverre weegt berouw mee in de hoogte van de straf?”, NH Nieuws, 21 november 2023.