Simon van der Aa

Inleiding

In Nederland wordt er vaak geklaagd dat de rechter een te lage straf oplegt. Ook vanuit studiegenoten, die later bij het Openbaar Ministerie (hierna: OM) willen werken, komen zulke geluiden. Je hoort echter weinig verhalen over de gevolgen die mensen met een strafblad ervaren. In dit artikel probeer ik het juridische kader van het strafblad te schetsen en welke gevolgen ex-gedetineerden hierdoor kunnen ervaren.

Om te beginnen schets ik een waargebeurd verhaal van Piet.[1] Piet heeft op zijn 25e drie citroenen gestolen. Hij werd betrapt en vervolgd door het OM, na enkele weken werd deze zaak geseponeerd om beleidsmatige redenen. Piet was opgelucht, maar twee jaar later solliciteerde hij bij KLM. Hiervoor moest hij een Verklaring Omtrent Gedrag (hierna: VOG) afgeven. Tegen alle verwachtingen in werd zijn VOG afgewezen, omdat hij een geseponeerde diefstal op zijn naam had staan.[2]

Justitiële Documentatie

In de volksmond wordt justitiële documentatie een strafblad genoemd. Volgens artikel 7 Besluit justitiële en strafvorderlijke gegevens (hierna: Bjsg) worden bepaalde beslissingen van het OM of de rechter geregistreerd, zoals veroordelingen, vrijspraken en sepots die betrekking hebben op misdrijven. De Justitiële Informatiedienst (hierna: Justid) bewaart en beheert de justitiële documentatie.[3] Naast misdrijven worden overtredingen met een boete vanaf € 130,- geregistreerd op de justitiële documentatie. Ook sepots en vrijspraken worden geregistreerd. In een artikel uit Delikt & Delinkwent wordt het als volgt verwoord: ‘de enkele verdenking van een misdrijf leidt tot een registratie.’[4]

Hoe lang een overtreding of misdrijf op het strafblad geregistreerd blijft staan, hangt af van het strafbare feit. Artikelen 4 en 6 Wet justitiële en strafvorderlijke gegevens (hierna: Wjsg) bepalen de duur van de registraties op de justitiële documentatie. Een misdrijf, waar in de wet een gevangenisstraf van zes jaar of meer voor staat, blijft in beginsel twintig jaar bewaard en wordt daarna vernietigd. Na het overlijden van de betrokkene wordt de registratie ook vernietigd. Zedendelicten zijn hierop een uitzondering, deze blijven tachtig jaar bewaard. Ook na het overlijden van de betrokkene blijven zedendelicten geregistreerd. Echter, bij een ex-gedetineerde die van een tweede feit verdacht wordt, geldt de duur van het laatste strafbare feit ook voor alle eerdere feiten.[5]

De Wjsg is in 2004 tot stand gekomen.[6] De maatschappelijke wens om justitiële gegevens langdurig te bewaren, vormt de grondslag van de Wjsg. Het achterliggende idee om justitiële gegevens zo lang mogelijk te registreren komt voort uit angst voor recidive. Ook wil de politiek de controle bewaren over de strafbare feiten die de bevolking pleegt. In een onderzoek naar de besluitvorming van de overheid werden vraagtekens geplaatst of bepaalde groepen burgers disproportioneel benadeeld worden door de risicocultuur die in Nederland heerst. Een risicocultuur houdt in dat besluitvormingsmechanismen en processen gericht zijn op het verminderen van risico’s en het wegnemen van onzekerheden.[7]

Verklaring Omtrent Gedrag

Het lijkt misschien logisch dat justitiële gegevens lang bewaard blijven, omdat de rechter in haar zoektocht naar een passende straf het strafblad meeweegt. De rechter is echter niet de enige die het strafblad tot haar beschikking heeft. Het bestuursorgaan Justis (niet te verwarren met Justid) heeft de strafbladen ook tot haar beschikking voor de beoordeling van de VOG-verzoeken. Anno 2025 vragen veel werkgevers een VOG van hun (nieuwe) werknemers.[8] In 2024 werden 1.587.784 VOG-aanvragen ingediend door natuurlijke personen, hiervan zijn 2.877 VOG’s geweigerd.[9] Het ligt voor de hand dat ex-gedetineerden weten welke delicten zij op hun strafblad hebben staan, zij zullen niet snel een VOG-verzoek indienen, als ze weten dat die toch afgewezen wordt. De werkgevers die van hun werknemers een VOG eisen, worden onderverdeeld in veertien branches. Bij deze branches worden verschillende screeningsprofielen gehanteerd. De screeningsprofielen zijn gebaseerd op risico’s. Hier volgt een voorbeeld:

‘Het risico bestaat van machtsmisbruik, bijvoorbeeld door middel van afpersing, chantage (afdreiging) of seksuele en geweldsmisdrijven.’

De risico’s diefstal en zedendelicten komen veel in de screeningsprofielen voor. Om deze algemene delicten in perspectief te plaatsen: een diefstal van drie citroenen blijft een diefstal. Een diefstal van miljoenen euro’s valt onder hetzelfde delict. Een verkrachting valt onder een zedendelict, net als een veroordeling van seksueel misbruik zonder opgelegde straf. Na een veroordeling van seksueel misbruik kan de betrokkene een heel leven lang geen VOG krijgen, als de betrokkene in enige vorm met mensen wil werken. Na diefstal ligt het wat genuanceerder, omdat de zwaarte van de straf meeweegt bij de duur dat Justis het strafblad kan zien. Voor Justis staat de justitiële documentatie van jongeren tot 23 jaar in beginsel twee jaar open en minstens vier jaar voor mensen vanaf 23 jaar. Voor zeden- en terroristische delicten geldt dat Justis de registratie onbeperkt in kan zien.[10] Bij een geseponeerde zaak worden alleen de delicten die geseponeerd zijn op grond van beleid meegenomen in de beoordeling, technische sepots worden niet meegenomen.[11]

Artikel 8 EVRM

Het bijhouden en gebruiken van een strafblad kan in strijd zijn met artikel 8 EVRM, dat het recht op eerbiediging van het privéleven beschermt. Een strafblad raakt aan de persoonlijke levenssfeer, omdat het invloed kan hebben op iemands reputatie, kansen op werk en maatschappelijke deelname. Wanneer de bewaring of het gebruik van justitiële gegevens te lang duurt of té verstrekkende gevolgen heeft in verhouding tot het gepleegde delict, kan dit een disproportionele inmenging vormen. Artikel 8 EVRM vereist dat een dergelijke inmenging noodzakelijk en evenredig is aan het nagestreefde legitieme doel, zoals het waarborgen van de openbare veiligheid. De Hoge Raad heeft in 2023 uitgesproken dat Justis de omstandigheden waaronder het strafbare feit gepleegd is, mee moet wegen bij het toe- of afwijzen van een VOG.[12]

Conclusie

De justitiële documentatie is een essentieel onderdeel binnen het Nederlandse strafrechtssysteem. De registratie van justitiële gegevens is bedoeld ten behoeve van de goede strafrechtspleging en om recidive te voorkomen. Uit bovenstaande blijkt dat de registratie in enkele gevallen wellicht verder strekt dan de noodzaak om recidive te voorkomen, doordat sepots en vrijspraken langdurig zichtbaar blijven. Een weigering van een VOG leidt tot belemmering van maatschappelijke re-integratie. Hierdoor ontstaat de spanning tussen de risicocultuur die in de samenleving heerst en het persoonlijke belang van rehabilitatie. Pas wanneer de justitiële documentatie en de VOG-beoordeling in verhouding staan tot de ernst van het strafbare feit, worden zowel de samenleving beschermd als de terugkeer in maatschappij van de ex-gedetineerde.

Bibliografie

[1] Piet is een pseudoniem.

[2] Standaard verhaal dat bij Justid als (waargebeurd) voorbeeld over VOG afwijzingen wordt gepresenteerd.

[3] ‘Het strafblad’, justid.nl (geraadpleegd op 13 oktober 2025).

[4] E.G. van ’t Zand & G.J. van Oosten. ‘Geen schone lei. Over het starre regime voor verwijdering en afscherming van justitiële gegevens’, DD 2021/23, afl. 4, p. 274-288.

[5] ‘Strafblad en het justitieel documentatie systeem’, Justid.nl (geraadpleegd op 13 oktober 2025).

[6] Zie het besluit van 25 maart 2004 tot vaststelling van het tijdstip van inwerkingtreding van de Wet justitiële gegevens (Stb. 2004, 129).

[7] B. de Graaf, ‘Het temmen van de toekomst. Van een veiligheids- naar een risicocultuur’, Tijdschrift over Cultuur & Criminaliteit, 2013-2, p. 167.

[8] J.H. Crijns e.v., Bestuurlijke boetes en de Verklaring Omtrent het Gedrag: een onderzoek naar de realiseerbaarheid en wenselijkheid van het betrekken van bestuurlijke boetes bij de VOG-screening aan de hand van een casestudy naar handhaving en integriteit in de financiële sector, Meijers-reeks nr. 354, Den Haag: Boom juridisch 2020.

[9]  ‘Verklaring Omtrent Gedrag kwartaalcijfers 2024’, Justis.nl (geraadpleegd op 13 oktober 2025).

[10] Verklaring Omtrent Gedrag terugkijktermijnen’, Justis.nl (geraadpleegd op 13 oktober 2025).

[11] Zie de beleidsregels 2025 voor het beoordelen van aanvragen ter verkrijging van een Verklaring Omtrent het Gedrag van natuurlijke personen en rechtspersonen van 1 juli 2025 (stcrt. 2025, 19538).

[12] ABRvS 29 maart 2023, ECLI:NL:RVS:2023:1249.